دلیل عقلی بر جامعیت قرآن کریم
آنچه گذشت دلایل نقلی متقنی بر جامعیت قرآن مجید بود. در میان بیانات گهربار حضرت علی علیه السلام به دلیل عقلی بر این مطلب رهنمون می شویم; امام علیه السلام در جایی می فرماید: 
«و اکمل به دینه و قبض نبیه صلی الله علیه وآله و قد فرغ الی الخلق من احکام الهدی به فعظموا منه سبحانه ما عظم من نفسه فانه لم یخف عنکم شیئا من دینه و لم یترک شیئا رضیه او کرهه الا و جعل له علما بادیا و آیة محکمة تزجر عنه او تدعو الیه فرضاه فیما بقی واحد و سخطه فیما بقی واحد (20) 
پیامبرش را هنگامی از این جهان برد که از رساندن احکام و هدایت قرآن به خلق فراغت یافته بود; پس خداوند را آنگونه بزرگ بدارید و تعظیم کنید که خود بیان کرده است; زیرا حکمی از دین خود را بر شما پنهان نگذاشت و هیچ مطلبی را که مورد رضایت و خشنودیش باشد وانگذاشت، جز اینکه نشانی آشکار و آیه ای محکم که از آن جلوگیری یا به سوی آن دعوت کند، برایش قرار داد. پس رضایت و خشم و قانون او در گذشته و حال و آینده درباره همه یکسان است.» 
مسلما وقتی پیامبری برای هدایت بشر فرستاده می شود و خاتم پیامبران معرفی می گردد، کتاب آسمانی او نیز که معجزه ابدی هم نام گرفته، باید تامین کننده این هدف باشد، و الا هدف الهی مهمل جلوه می کند; بنابراین لازم است پیامبر تا به انجام رساندن این هدف در میان امت باشد تا تمامی احکام دین خدا که متضمن تکامل و تعالی و هدایت انسان است، به مردم عرضه گردد. 
از طرف دیگر، بایستی این احکام چنان واضح و روشن باشند که دقیقا مبین اوامر و نواهی الهی که سعادت بشر در گرو آن است ، باشند. 
همچنین، از نظر عقلی، جامعیت قرآن اقتضا می کند که دستورات آن متغیر نبوده دستخوش تحولات زمان قرار نگیرد. سخن آخر امام علیه السلام دقیقا گویای همین مطلب است: «احکام الهی تا قیامت تغییر نمی پذیرد، بلکه حکم هر مساله مطابق ست با آنچه در عهد رسول اکرم صلی الله علیه وآله در قرآن و سنت بیان شده است.» (21) 
حجیت قرآن کریم در نهج البلاغه و نظریه اهل حدیث
حجیت قرآن کریم از جمله مسائلی است که مورد اختلاف بسیاری از علما و اندیشمندان فرقه های اسلامی و غیر اسلامی بوده است. منظور از حجیت قرآن کریم آن است که این کتاب آسمانی از هرجهت برای همگان قابل درک و فهم است و در مقام استنباط و استناد می توان بدان تکیه کرد و آن را مورد عمل و دلیل و مبنا قرار داد. 
آیت الله خویی درباره حجیت ظواهر قرآن کریم که برخی از علمای حدیث (22) بر آن اشکال وارد کرده اند، می نویسد:«ظواهر قرآن، حجیت و مدرکیت دارد و ما می توانیم در موارد مختلف به معنای ظاهری آن تکیه کرده، آن را مستقلا مورد عمل قرار دهیم و در گفتار و نظریات و استدلالهای خویش به آن تمسک جوییم; زیرا ظواهر قرآن برای عموم مردم، حجت و مدرک است.» (23) وی سپس پنج دلیل را برای اثبات این موضوع مطرح می کند. 
بدین ترتیب قرآن کریم از همه جهات برای بشر حجت است و دلیل محکمی برای او در پیشگاه حق تعالی است. 
این مطلب در نهج البلاغه بوضوح دیده می شود. حضرت در خطبه 182 می فرماید: فالقرآن آمر زاجر و صامت ناطق حجة الله علی خلقه اخذ علیه میثاقهم و آرتهن علیه انفسهم اتم نوره و اکمل به دینه; «قرآن امر کننده و نهی کننده است و - برحسب ظاهر خاموش است ولی - در واقع - گویا و حجت و برهان خدا بر بندگان است که از ایشان بر آن پیمان گرفت و آنها را در گرو آن قرار داد. نور آن را تمام گردانید و دین خود را به سبب آن کامل کرد. 
در این قسمت، توجه به جند نکته ضروری است: 
اول: حضرت، قرآن را به عنوان حجت خدا بر خلق معرفی می کند. بدیهی است، از آنجا که قرآن کریم معجزه اصلی است و شامل کلیه دستورات سعادت بخش برای بشر است، از جانب خداوند منان حجت بر تمام انسانهاست. (24) از این رو اگر پیروان این کتاب آسمانی بدان عمل کنند، در آخرت نیز دلیلی بر اعمال خویش در پیشگاه حق تعالی خواهند داشت. 
دوم: خداوند از بندگان خود بر فراگرفتن و عمل به قرآن کریم پیمان گرفت. ابن ابی الحدید در این باره می نویسد: «از آنجا که خداوند سبحان در عقول مکلفان، ادله توحید، عدل و از جمله مسائل نبوت را قرار داد و نبوت پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله را عقلا اثبات کرد، به مانند گیرنده میثاق از مکلفان است به تصدیق دعوتش و قبول قرآنی که نازل گشت، بدین صورت، نفوس آنها را مرهون بر وفا قرار داد که در این حال، آنکه مخالفت کند به خود زیان رسانده و تا ابد هلاک شده است.» (25) 
برخی دیگر از شارحان نهج البلاغه در ذیل این عبارت گفته اند که خدا به واسطه نبی اکرم علیه السلام از بندگانش پیمان گرفت که به قرآن عمل کنند.» (26) 
همچنین احتمال دارد مراد از آن، قضیه ذریه قبل از خلقت آدم علیه السلام باشد که در اخبار هم آمده است. (27) 
تفسیر این عبارت، به هر صورتی که باشد، مبین این مطلب است که نفوس بندگان با خداوند در پذیرش قرآن - بعنوان کتابی الهی برای هدایت و سعادت بشری پیمان بسته اند; به طوری که حضرت دقیقا بیان می دارد که خداوند نفوس و ارواح عباد را مرهون وفا به این امر قرار داد. 
زمانی نفوس، مرهون رعایت حق تعالی و اطاعت از او و دستوراتش - که همگی در کتاب آمده - می شوند که این کتاب از حجیت لازم برخوردار باشد. 
سوم: این کتاب را کامل کننده دین مبین اسلام معرفی کرد. این گفته حضرت دقیقا گویای این است که:«الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (28); امروز دین شما را به حد کمال رسانیدم و بر شما نعمت را تمام کردم و بهترین آیین را که اسلام است، برایتان برگزیدم.» این مطلب نشان از آن دارد که قرآن مجید زیربنای دین جاودانی اسلام است; پس لازم است از جامعیت، جاودانگی و حجیت برخوردار باشد. 
امام علی علیه السلام در جایی دیگر فرموده است: «انا حجیج المارقین و خصیم الناکثین المرتابین و علی کتاب الله تعرض الامثال (29); من با خارج شوندگان از دین احتجاج و با شک کنندگان در دین دشمنی می کنم; کارهای مشتبه به حق، به قرآن عرضه می گردد.» 
این عبارت تفسیرهای مختلفی دارد; علامه مجلسی می گوید: «احتمال دارد مراد از امثال، حجتها یا احادیث باشد; یعنی آنچه در مخاصمه با مارقان و مرتابان بدانها احتجاج می شود، باید به کتاب خدا عرضه گردد تا صحت و فساد آن روشن شود و یا آنچه درباره عثمان به من استناد می دهند، باید بر کتاب خدا عرضه گردد.» (30) 
ابن ابی الحدید و خویی مراد حضرت از این سخن را همان گفته خداوند می دانند که فرمود:«هذان خصمان اختصموا فی ربهم... (31); این دو گروه(مؤمن و کافر) که در دین خدا با هم به جدل برخاستند، مخالف و دشمن یکدیگرند.» (32) 
در شان نزول این آیه روایتی است از امام حسین علیه السلام که نضربن مالک آن را نقل کرده است. نضر می گوید: «به امام علیه السلام گفتم: یا ابا عبدالله از قول خداوند در آیه «هذان خصمان اختصموا فی ربهم » به من خبر ده! پس فرمود: ما و بنی امیه درباره خدای تعالی به خصم برخاستیم. ما گفتیم صدق الله و آنها کذب گفتند; پس ما روز قیامت دو خصم هستیم.» (33) 
روایاتی شبیه به همین مضامین که دو خصم ذکر شده را امام علی علیه السلام و طرف مقابل را دشمنان وی معرفی کرده: در اخبار و روایات بسیار وارد شده است که در اینجا مجال ذکر آن نیست. 
درست است که طبق روایات رسیده، خصومت بین محمد و آل محمدعلیهم السلام و دشمنان آنها باید برکتاب خدا عرضه گردد تا حق و ناحق از هم تمییز داده شود، اما همین می رساند کتابی که قابلیت عرضه شبهات را داشته و میزان و مقیاس قرار می گیرد، (34) بایستی کتابی منزه از هر عیب، نقص و تحریف بوده و بتواند مرجع و حجت و مبنا باشد. 
امام علیه السلام در یکی از بیانات نورانی خویش صریحا به همین مطلب اشاره کرده، می فرماید: 
«و کفی بالکتاب حجیجا و حصیما» (35) 
قرآن برای بازخواست و داوری کفایت می کند. 
بدین ترتیب، قرآن برهان قاطع و حجتی محکم است برای کسی که به آن احتجاج و با آن مخاصمه کند. و همین حجیت سبب می گردد که این مجموعه وحی الهی به عنوان ماخذ اصلی قوانین اسلام تلقی گردد و اصل و ریشه همه فروع قرار گیرد. 
می توان بوضوح دریافت که دیدگاه امام علی علیه السلام پیرامون جامعیت قرآن مجید در راستای همان نگاه قرآن است که فرموده: 
«الیوم اکملت لکم دینکم ... و رضیت لکم الاسلام دینا» 
و در جایی دیگر فرمود: 
«فیه تبیان لکل شی ء» 
و نیز فرمود: 
«و من یتبع غیر الاسلام دینا فلن یقبل منه و هو فی الآخرة من الخاسرین » 
روشن است با توجه به دیدگاههای همه جانبه حضرت در این زمینه، به کلیه نظرات افراطی که وجود همه علوم بشری را در قرآن می دانند و یا نظرات تفریطی که به حجیت ظواهر قرآن بدون تمسک به روایات تردید وارد می کنند، خط بطلان می کشد و از این میان معنای صحیح آیات قرآن نیز روشنتر رخ می نمایاند. 
------------------------------------------------------
1) نهج البلاغه، خطبه 18 
2) انعام، 38 
3) نحل، 89 
4) نساء، 82 
5) حشر، 7 
6) مجمع البیان، طبرسی، ج 4، ص 372 
7) المیزان، علامه طباطبایی، ج 7، ص 83 
8) همان منبع، ج 5، ص 21 
9) انیق » به معنای «حسن معجب » می باشد، یعنی از نظر انواع بیان دارای زیبایی شگفت آوری است. بنگرید به: نهج البلاغه امام علی بن ابی طالب(ع)، تصحیح صبحی صالح، ج 2، فهرس الالفاظ الغریبة. 
10) ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، محمد تقی جعفری، ج 4، ص 266-269 
11) خطبه 175 
12) خطبه 189 
13) بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، سید ابوالقاسم خویی، ج 1، ص 41-42 
14) التفسیر، عیاشی، ج 1، ص 10 
15) جامعیت قرآن کریم نسبت به علوم و معارف الهی و بشری، محمد هادی معرفت، نامه مفید (فصلنامه دارالعلم لمفید)، ش 6، سال دوم، ص 5; گفت و گوبا استاد معرفت، مجله پژوهشهای قرآنی، ش 11-12، ص 210-212 
16) انعام، 59 
17) بقره، 31 
18) جامعیت قرآن کریم، همانجا 
19) فرقان، 66 
20) خطبه 182 
21) ترجمه و شرح نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص 595 
22) علمای حدیث چنین عقیده دارند که ظواهر قرآن حجیت ندارد; یعنی نمی توان از ظاهر آیات بدون تمسک به روایات رسیده از معصومان(ع) به مفهوم و معنای آن رسید; لذا هرگونه تفسیری بدون نقل و تمسک به روایات ممنوع شمرده می شود. بنگرید به: الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، یوسف بحرانی، ج 1، ص 26-35 
23) بیان در علوم و مسائل کلی قرآن، ص 413 
24) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 10، ص 116 
25) همان منبع، ص 117 
26) فی ظلال نهج البلاغه، محمد جواد مغنیه، ج 3، ص 41 
27) شرح نهج البلاغه، ص 117 
28) مائده، 3 
29) خطبه 74 
30) المتقطف من بحار الانوار، علامه محمد باقر مجلسی، ج 1، ص 207 
31) حج، 19 
32) شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج 6، ص 171; منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه، میرزا حبیب لله هاشمی خویی، ج 5، ص 228 
33) تفسیر نورالثقلین، حویزی، ج 3، ص 476 
34) برخی شارحان مراد حضرت در خطبه 75 را میزان و مقیاس قرار گرفتن قرآن کریم دانسته اند. بنگرید به: فی ضلال نهج البلاغه، ج 1، ص 385 
35) خطبه، 82 
------------------------------------
منابع : 
- قرآن مجید: ترجمه الهی قمشه ای 
- بیان در علوم و مسائل کلی قرآن: سید ابوالقاسم خویی، ترجمه محمد صادق نجفی و هاشم زاده هریسی، خوی، دانشگاه آزاد اسلامی، 1375 ش، چاپ پنجم، ج 2 
- ترجمه و تفسیر نهج البلاغه: محمد تقی جعفری، نشر فرهنگ اسلامی، 1358، چاپ اول 
- ترجمه و شرح نهج البلاغه: علینقی فیض الاسلام ، تهران 
- التفسیر: ابوالنضر محمدبن مسعودبن عیاش سلمی سمرقندی عیاشی، تصحیح و تحقیق و تعلیق هاشم رسولی محلاتی، تهران، مکتبة العلمیة الاسلامیة، ج 2 
- تفسیر نورالثقلین: علی بن جمعة عروسی حویزی، تصحیح و تعلیق هاشم رسولی محلاتی، قم، مطبعة الحکمة، ج 5 
- جامعیت قرآن کریم نسبت به علوم و معارف الهی و بشری: محمد هادی معرفت، فصلنامه دارالعلم المفید، شماره 6، 1375، سال دوم 
- شرح نهج البلاغه: ابن ابی الحدید(متوفی 656ه) تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیة، قم، مؤسسه مطبوعاتی - اسماعیلیان، ج 2 
- فی ظلال نهج البلاغه: محمد جواد مغنیه، بیروت، دارالعلم للملایین، 1972م، چاپ اول، ج 4 
- گفتگو با استاد معرفت: محمد هادی معرفت، مجله پژوهشهای قرآنی، شماره 11-12، 1376 
- مباحث فی علوم القرآن: صبحی صالح، بیروت، دارالعلم للملایین، 1990 م، الطبعة السابعة عشر 
- مجمع البیان لعلوم القرآن: ابوعلی فضل بن حسن طبرسی (متوفی 548 ه.)، تهران، رابطة الثقافة و العلاقات الاسلامیة مدیریة الترجمة و النشر، 1417 ه. ق.، ج 10 
- المقتطف من بحارالانوار: محمدباقر مجلسی، استخراج و تنظیم علی انصاریان، تصحیح مرتضی حاجعلی فرد، وزارت الثقافة و الارشاد الاسلامی، 1408 ه. ق. ج 3 
- منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه: میرزا حبیب الله هاشمی خوئی، تصحیح ابراهیم میانجی، تهران، بنیاد فرهنگی امام المهدی(عج)، چاپ چهارم، ج 21 
- المیزان فی تفسیر القرآن: محمد حسین طباطبایی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1417ه.ق، الطبعة الاولی، ج 20 
--------------------------------------------------
موسسه تبلیغ و انفاق امام زمان (عج)

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: